Z 1305 roku pochodzi najstarszy zachowany dokument, ugoda pojednawcza, w której opisane zostało wystawienie kamiennego krzyża na Śląsku. Od XIV wieku powstało bardzo wiele takich krzyży, będących najczęściej świadkami zbrodni i nieszczęśliwych wypadków. Istnieje wiele teorii, w jakich okolicznościach powstawały te zabytki. Oprócz funkcji wspomnianych w dokumentach pojednawczych niektóre pomniki służyły jako znaki graniczne, nagrobne lub pełniły funkcję wyłącznie ozdobną.
Współcześnie w granicach Wrocławia zachowało się pięć takich krzyży. Dawniej było ich prawdopodobnie dużo więcej. W archiwalnej literaturze z XIX i XX wieku wzmiankowanych jest kolejne dziesięć obiektów, które nie przetrwały do dnia dzisiejszego.
1. Karncza Góra - Pozostałości dwóch krzyży znajdują się na skraju terenu lotniska za ogrodzeniem, 8 metrów od ulicy Żwirki i Wigury przy drodze do Smolca. Wzmiankowane przez Maxa Hellmicha w 1923 roku jako stojące na cmentarzu przy drodze z Muchoboru Wielkiego do Smolca. Po II wojnie światowej uznawane za zaginione, odkryte 13 września 1994 roku. Krzyże były w złym stanie, połamane. Scalono je w 1999 roku i postawiono w miejscu odkrycia. Zdjęcia krzyży można zobaczyć tutaj: Krzyże pokutne - Karncza Góra
Krzyż I o wymiarach 112x50x13 cm z granitu, brak jednego ramienia
Krzyż II o wymiarach 117x69x14 cm z granitu, brak ramion
2. Park Szczytnicki – Kamienny krzyż z Muchoboru Wielkiego, w 1976 roku przeniesiony po złamaniu do Parku Szczytnickiego, gdzie obecnie znajduje się przy zabytkowym kościele św. Jana Nepomucena. Wzmiankowany już w 1812 roku przez Heinzego jako stojący pół mili przed Wrocławiem. W 1910 roku Paul Kutzer pisał o nim: „po prawej stronie drogi do Muchoboru Wielkiego, w miejscu gdzie odbija droga do cegielni” Wymiary: 118x56x9 cm, z granitu, brak jednego ramienia. Zdjęcia krzyża: Krzyż pokutny - Wrocław (Szczytniki)
|
Krzyż w Parku Szczytnickim |
3. Żerniki – okazały kamienny krzyż stoi przy polnej drodze wiodącej wzdłuż linii kolejowej między ulicami Kamiennogórską a Żernicką, w odległości 800 metrów na zachód od przejazdu kolejowego na ul. Żernickiej. Posiada rzadko spotykany ryt bełtu. Wymiary: 197x92x16 cm, z granitu, brak jednego ramienia. Zdjęcia krzyża: Krzyż pokutny - Wrocław (Żerniki)
4. Arsenał – fragment kamiennego krzyża jest prezentowany w Sali ekspozycyjnej na parterze Muzeum Militariów w budynku Arsenału Miejskiego. Został znaleziony w 1946 roku podczas odgruzowywania miasta i przeniesiony do Arsenału. Na ekspozycji od 2000 roku. Wymiary obiektu: 48x22x24, wykonany z piaskowca, wyryty kord. Zdjęcia krzyża: Krzyż pokutny - Wrocław (Stare Miasto)
|
Krzyż na ekspozycji w Arsenale |
Obiekty Zaginione
1. Gajowice – Kamienny krzyż znajdował się u zbiegu ulic Grabiszyńskiej i Gajowej oraz fosy. Wzmiankowany w 1868 i 1870 roku. Paul Kutzer w 1910 roku napisał o nim: „przy wjeździe do wsi na prawo od pierwszej nieruchomości”. Obiekt nie został od tamtego czasu odnaleziony, brak też znanych przedstawień tego zabytku.
2. Klecina – Kamienny krzyż odkryty w 1936 roku przy ogrodzeniu domu przy Schweidnitzer Strasse 4 – dziś ulica Czekoladowa. Po 1945 nie został odnaleziony.
|
Klecina - zaginiony krzyż kamienny |
3. Plac Jana Pawła II – Kamienny krzyż stojący nad fosą, w pobliżu pomnika Bismarcka na placu Jana Pawła II (dawny Königplatz). Wydług M. Hellmicha miał wymiary 102x96x14 cm. Posiadał ryt kordu lub noża.
|
Krzyż na placu Jana Pawła II |
4. Plac Orląt Lwowskich – Kamienny krzyż z inskrypcją „1574/DEN 3 APRILIS/ERWEITTERTT/DER KI/RCHO/FF” znajdował się na opuszczonym cmentarzu przy Berliner Platz. Według Hellmicha miał wymiary 168x98x17 cm i był wykonany z granitu
|
Krzyż przy pl. Orląt Lwowskich |
To prawdopodobnie przy tej budowli stał krzyż:
|
Stacja energetyczna przy pl. Orląt Lwowskich |
5. Brama Mikołajska - Trzy krzyże znajdowały się przed Bramą Mikołajską we Wrocławiu, wzmiankowane w 1875 roku przez H. Luchsa.
6. Śląskie Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożytności - Kamienny krzyż przeniesiony w 1910 roku z przedmieścia Strzegomia, w 1923 roku opisywany jako stojący w ogrodzie muzealnym przy pl. Wolności. Obiektu po wojnie nie odnaleziono. Miał wymiary 108x42x24 cm, wykonany był z piaskowca, posiadał podwójny ryt: korda i topora, nie miał jednego ramienia.
|
Krzyż w ogrodzie muzeum przeniesiony ze Strzegomia |
7. Ulica Legnicka - Kamienny krzyż stał przy kolumnie (kapliczce) zwanej „Kurkiem Wrocławskim” przy ul. Legnickiej. Stał na niskiej podstawie (cokole). Wzmiankowany w 1923 roku przez Hellmicha już jako zaginiony.
|
Zaginiony krzyż z ul. Legnickiej |
7. Miejsce niezidentyfikowane - Kamienny krzyż opisywany jako stojący przy drodze do „roten Ochsen”. Wspomniany przez Paula Kutzera w 1910 roku.
Artykuł powstał w oparciu głównie o książkę autorstwa Daniela Wojtuckiego i Stanisława Zobniowa "Kamienne krzyże na Śląsku, Górnych Łużycach i Ziemi Kłodzkiej" wyd. Wrocław 2017